Prijsplafonds als beproefd middel van Price Control

Onze vorige nieuwsbrief sloten we af met de alinea: ‘De volgende keer meer over het mechanisme van Price Control. De roep hierom wordt met de dag luider, zeker nu bedrijven uit bepaalde sectoren over het tweede kwartaal exorbitante goede winstcijfers hebben laten zien’

En plots is het begrip Price Control aan de orde van de dag. Het wordt dan wel wat anders omschreven, zoals een prijsplafond voor energie, maar het principe is hetzelfde. Er wordt door beleidsbepalers ingegrepen om controle te krijgen over de prijsvorming. Een nadere toelichting op Price Control, de verschillende vormen hiervan, vergelijkbare maatregelen in het verleden en de mogelijke gevolgen van dit controlemechanisme zijn onderwerp van dit artikel.

Maar eerst nog even terug naar ons eerste artikel in deze reeks van drie. Het artikel over Yield Curve Control. Uitgebreid stonden we stil bij de aankondiging van de Bank of Japan (centrale Bank van Japan) dat zij de 10-jaars rente gemaximeerd hadden tot ongeveer 0,25%. We vertelden u toen al kort over de directe negatieve neveneffecten van dit beleid: een fors dalende koers van de Japanse munteenheid de Yen. We sloten het artikel af met de vraag: ‘Zal het in Japan van kwaad tot erger gaan?’ Het lijkt er sterk op dat we deze vraag met ja moeten gaan beantwoorden.

Deze week berichtte de Bank of Japan dat ze de daling van de Yen niet langer acceptabel vindt. De importen worden steeds duurdere en daarmee de inflatie steeds hoger. Om dit neveneffect te bestrijden kondigde de bank aan om te gaan ingrijpen (ja u leest het goed, er wordt weer ingegrepen maar dan op een ander vlak) op de valutamarkt. Dit ingrijpen gaat bestaan uit het kopen van Yen’s om zo de koers te ondersteunen. Echter één probleem: de deviezenvoorraden van de Bank of Japan zijn beperkt in omvang, dus het aankopen van eigen valuta ten laste van deze deviezenvoorraad is een eindige strategie. En hoe dan verder?

Price Control

En nu dan meer over het fenomeen Price Control. Een begrip dat begrijpelijker en veelzeggender is dan de twee eerder beschreven controlemechanismen. Price Control is niets anders dan het controleren van de prijs van goederen en/of diensten of het controleren van lonen. Nu prijzen ‘door het dak gaan’, betreft Price Control het controleren van de prijzen aan de ‘bovenkant’. Beleidsbepalers (politici) bepalen dus dat prijzen van goederen en/of diensten een bepaald niveau niet te boven mogen gaan. Er wordt dus ingegrepen in het mechanisme van de markt. En dat vraagt altijd om alertheid. Want wat is de reden dat dit gedaan wordt? En is het nodig om de markt te corrigeren? Waarom nu wel en in andere situaties niet? Wat kunnen mogelijke bijwerkingen zijn?

Het beheersen van de prijzen kan op een tweetal manieren plaatsvinden. Prijzen worden door een ingesteld prijsplafond gemaximeerd (maximumprijs) of prijzen worden door een ingestelde prijsbodem geminimaliseerd (minimumprijs).

In het verleden zijn er door politici meerdere argumenten gebruikt om het mechanisme van Price Control toe te passen en te rechtvaardigen. Maximumprijzen op voedsel zijn gerechtvaardigd vanuit het principe dat iedereen in staat moet zijn zich te voorzien in zijn/haar eerste levensbehoefte. In tijden van tekorten van bepaalde goederen zijn maximumprijzen ingesteld om de macht van de sterksten te beperken en speculatie te voorkomen. Minimumprijzen zijn ingevoerd om de verkopers van deze producten van een minimuminkomen te verzekeren. En het prijsplafond voor energie- en elektriciteitsgebruik wordt ingesteld om te voorkomen dat een gemiddeld huishouden de komende periode wordt afgesloten van de basisbehoeftes van energie en elektriciteit.

In de geschiedenis zijn meerdere periodes aan te wijzen waarin het mechanisme van Price Control werd toegepast. Nagenoeg altijd werd dit middel door de politiek ingezet om te waarborgen dat het inkomen van mensen toereikend was om in de basisbehoeften te voorzien. Het was daarbij onderdeel van een veel breder inkomensbeleid en daarnaast was dit beleid ook vaak gericht op het bestrijden van de inflatie.

Voorbeelden (uit het verleden) van maximumprijzen zijn:

• het maximeren van prijzen van medicijnen;
• het maximeren van huurprijzen;
• het maximeren van prijzen in tijden van oorlog en rampen.

Voorbeelden van minimumprijzen zijn:

• het instellen van minimumprijzen voor agrarische producten of het subsidiëren van deze producten;
• het hanteren van een minimumloon.

Huidige situatie voor elektriciteits- en energieprijzen

En sinds kort is er het fenomeen van prijsplafonds voor elektriciteits- en energieprijzen. Wereldwijd hebben regeringen ingegrepen om te voorkomen dat burgers en bedrijven de kosten van hun elektriciteits- en energiegebruik niet langer kunnen betalen, met het risico afgesloten te worden van het gebruik ervan. Maar ook op andere terreinen wordt momenteel druk gesproken over het instellen van prijsplafonds omdat de ‘tweede ronde effecten’ van de hogere elektriciteits- en energieprijzen de komende maanden gaan doorwerken in prijzen van allerlei andere producten en diensten.

Het moge duidelijk zijn dat het invoeren van prijs controlerende maatregelen zijn voordelen heeft. Met behulp van dit beleid kan gewaarborgd worden dat alle mensen, ongeacht hun inkomen en opleiding, blijvend in staat zijn zich in hun eerste levensbehoeften (voedsel, gezondheid, onderdak en warmte) te kunnen voorzien. Daarnaast kan met behulp van minimumprijzen voorkomen worden dat bepaalde goederen en/of diensten ‘uit de schappen zouden verdwijnen’ omdat de consument niet meer (of juist minder) wil betalen dan de kostprijs hoog is.

Maar elke voordeel heeft ook zijn nadeel. Zeker in de actuele situatie waarin wij verkeren. Er is namelijk niet alleen sprake van het instellen van prijsplafonds maar ook van het compenseren van burgers/bedrijven voor de hogere elektriciteits- en energiekosten (denk aan het omvangrijke Anti Inflation Spending Package). Niet alleen de stijging van prijzen wordt afgeremd maar ook het verlies aan koopkracht van de burgers wordt gecompenseerd. Dat dit ook nadelig kan zijn lichten we hieronder kort toe.

Gezond marktwerkingsmechanisme

Inflatie is een gevolg van een gezond marktwerkingsmechanisme; er is meer vraag dan aanbod en dus stijgen de prijzen. Op zich prima dat de markt zo werkt, want de inflatie zorgt er uiteindelijk weer voor dat burgers minder kunnen kopen/besteden omdat er nu eenmaal minder geld in de portemonnee overblijft. Het gevolg hiervan is dat de vraag minder wordt bij een gelijkblijvend aanbod hetgeen ervoor zorgt dat de prijzen uiteindelijk weer kunnen dalen. En dus heeft ‘de markt zijn werk gedaan’ en dus neemt de inflatie weer af.

Echter, met het instellen van de prijsplafonds en het compenseren van burgers voor de hogere lasten behoudt de consument zijn koopkracht en wordt juist de vraagzijde ondersteund en/of gestimuleerd. Dit zou er toe kunnen leiden dat prijzen blijvend hoog blijven. In dat geval leidt een prijsplafond in combinatie met prijscompensatie tot blijvend hoge prijzen.

Een andere negatieve uitwerking van het instellen van prijsplafonds is dat de producenten verplicht worden hun goederen/diensten te leveren tegen een prijs die lager is dan bij een normale marktwerking verwacht mag worden. Daardoor wordt de motivatie voor ondernemers om meer te produceren en/of te investeren in een hogere productie op termijn juist ontmoedigd. En dit kan gaan zorgen voor een te beperkt aanbod hetgeen bij gelijkblijvende of stijgende vraag de prijzen laat stijgen.

Dit laatste zien we onder andere terug bij de gas- en olie industrie. Nadat de duurzaamheidslobby internationaal voet aan de grond heeft gekregen, en er afspraken zijn gemaakt over CO2 uitstoot doelstellingen voor de komende jaren, zijn gas- en oliemaatschappijen veel minder gaan investeren in het zoeken en vinden van nieuwe gas- en olievelden. Zeker toen bleek dat bepaalde bedrijven gedwongen werden om miljarden als ‘stranded assets’ af te boeken op bewezen reserves (bedrijven als Shell moeten reeds gevonden gas en olie in de grond laten zitten hetgeen geleid heeft tot miljardenverliezen).

Als we internationaal de komende jaren niet in staat zijn om de huidige energiemix om te buigen naar een meer duurzame energiemix, dan laten de gevolgen zich raden. Namelijk, gas en olie blijven in dat geval als energiebronnen zeer belangrijk. HHet risico is echter dat er op dat moment niet voldoende voorraden aanwezig zijn om aan de vraag te voldoen. Stijgende prijzen zijn waarschijnlijk het gevolg. En dat is nou juist wat met het instellen van prijsplafonds voorkomen moest worden.

De willekeur van prijsplafonds

De discussie over prijsplafonds kan ook een zekere willekeur in zich hebben. En dat moet voorkomen worden. Het is te gemakkelijk om te stellen dat ondernemers extra belast moeten worden voor gerealiseerde winsten als deze bovengemiddeld hoog zijn. Voorkomen moet worden dat ondernemers als ‘zakkenvullers’ geschetst worden, want er zullen ook weer andere tijden aanbreken. Tijden waarin de winsten fors tegenvallen of zelfs omslaan in forse verliezen. En wat gebeurt er dan? Schieten we deze sectoren/ondernemers dan te hulp om hen te compenseren? En waarom zouden bepaalde sectoren wel extra belast worden en/of geconfronteerd worden met maximumprijzen en andere niet? Complexe vraagstukken die goed doordacht moeten worden en waar met de nodige zorgvuldigheid naar een oplossing gezocht moet worden.

Buiten kijf staat dat de overheid een ‘hoeder is’ van het wel en wee van haar burgersen dat zij dus moet zorgen voor een financieel vangnet, zodat iedereen in staat gesteld wordt een menswaardig bestaan te leven. Maar de schijn van willekeur moet zoveel als mogelijk voorkomen worden. En teveel en te gemakkelijk ingrijpen in het mechanisme van de marktwerking leidt tot ontsporing zo veel heeft de geschiedenis wel geleerd. En niet alleen het verre verleden, maar ook de achterliggende jaren en maanden tonen aan dat het toepassen van allerlei controlemechanismen een medicijn kunnen zijn die uiteindelijk erger is dan de kwaal.

PS. Merkt u in uw omgeving ook dat iedereen druk doende is om manieren te bedenken om op elektriciteits- en energieverbruik te bezuinigen? De fors gestegen prijzen stimuleren mensen blijkbaar om hun verbruik te verminderen. De gestegen prijzen hebben dus tot gevolg dat de vraag naar elektriciteit en energie gaat afnemen (is de economische wet van vraag en aanbod). Blijkbaar ‘werkt de markt’ dus prima. Er is vaak geen betere prikkel dan een financiële prikkel om het gedrag van mensen te veranderen. Dus niet te snel ingrijpen in de markt, laat die zijn werk maar doen. Gemiddeld genomen (uitzonderingen daar gelaten) wordt iedereen daar uiteindelijk beter van.